W życiu codziennym spotykamy się z różnorodnymi wzorcami zachowań, które kształtują nasze reakcje na sytuacje oraz relacje z innymi ludźmi. Jednym z kluczowych mechanizmów psychologicznych, które wpływają na nasze działania i decyzje, są tzw. „tryby schamatu”. Te „wewnętrzne programy”, wprowadzone przez terapeutę Jeffrey’a Younga, opisują powtarzające się wzorce myślenia, uczuć i zachowań, które kształtują nasze życie. Poprzez zrozumienie tych trybów będziemy mogli zgłębić mechanizmy, które prowadzą do naszych reakcji w różnych sytuacjach życiowych. 

Tryb związany z podporzadkowaniem

Uległy poddany

Osoba w tym trybie schamatu charakteryzuje się skłonnością do unikania konfliktów i podporządkowania się wobec innych. Często wykazuje brak asertywności i decyduje się na ustępstwa, nawet gdy to nie jest w jej najlepszym interesie. Uległy poddany może wykazywać nadmierną uległość, tłumienie własnych potrzeb i brak wiary w siebie.

Tryby związane z unikaniem

Odłączony obrońca

W tym trybie osoba staje się emocjonalnie odłączona od swoich uczuć i potrzeb. Może wykazywać zachowania dystansujące lub znieczulające, aby uniknąć bólu lub zagrożenia emocjonalnego. Może to prowadzić do trudności w nawiązywaniu bliskich relacji i trudności w identyfikowaniu i wyrażaniu swoich potrzeb. Oznaki tego trybu to pustka, depersonalizacja, znudzenie, nadużywanie środków odurzających, objadanie się, samookaleczenie się.

Unikający obrońca

Osoba w tym trybie schamatu ma tendencję do unikania sytuacji, które mogą wywołać ból emocjonalny lub niepewność. Może unikać trudnych rozmów, konfrontacji lub ryzykownych sytuacji. To unikanie może prowadzić do stagnacji w życiu osobistym i zawodowym oraz utrzymywania się w komfortowej, ale ograniczającej strefie bezpieczeństwa.

Rozzłoszczony obrońca

Osoba w tym trybie schamatu jest często nadmiernie wrażliwa na krytykę lub inne wydarzenia, które interpretuje jako atak na siebie. Może wykazywać agresywne lub wybuchowe reakcje wobec innych w celu obrony siebie. Buduje „mur ze złości”, aby obronić siebie przed innymi ludźmi. Taki tryb może prowadzić do trudności w relacjach interpersonalnych i konfliktów z otoczeniem.

Odłączony samoukoiciel

W tym trybie osoba angażuje się w aktywności, które ją pobudzą, uspokoją lub odwrócą uwagę od odczuwania czegokolwiek. Owe zachowania często mają charakter uzależniania lub nałogu (np. pracoholizm, zażywanie narkotyków, uzależnienie od pornografii) i są niezdrowym sposobem radzenia sobie z bólem emocjonalnym. To może prowadzić do poważnych problemów zdrowia psychicznego i fizycznego.

Tryby związane z nadmierną kompensacją

Samouwielbiacz

Osoba w tym trybie schamatu ma skłonność do nadmiernego podziwiania siebie i wyolbrzymiania swoich osiągnięć oraz wartości. Może wykazywać brak empatii wobec innych, a także skłonność do ignorowania krytyki lub negatywnych informacji o sobie. Może pojawić się dążenie do rywalizacji i władzy, umniejszanie i wykorzystywanie innych. Taki tryb może prowadzić do problemów z relacjami interpersonalnymi i braku zdolności do nauki na własnych błędach.

Poszukiwacz uwagi

Osoba w tym trybie schamatu często pragnie uwagi i uznania od innych. Może wykazywać zachowania ekstrawaganckie, dramatyczne lub nadmierne w celu przyciągnięcia uwagi innych osób. Takie zachowania mogą prowadzić do problemów w relacjach interpersonalnych i poczucia niskiej wartości, gdy nie otrzymuje się wystarczającej uwagi. Często jest to kompensacja samotności lub braku uznania.

Nadmierny kontroler

Osoba w tym trybie schamatu ma tendencję do nadmiernej kontroli nad sobą, innymi ludźmi i środowiskiem. Może wykazywać zachowania perfekcjonistyczne, kontrolujące lub dominujące, aby uniknąć poczucia zagrożenia lub utraty kontroli. Takie zachowania mogą prowadzić do konfliktów w relacjach interpersonalnych oraz do poczucia izolacji i osamotnienia. Rozróżniamy dwie odmiany tego trybu;

1. Perfekcjonistyczny Nadmierny Kontroler. Osoba w trybie perfekcjonizmu i nadmiernego kontrolowania cechuje się skłonnością do ustawiania bardzo wysokich standardów dla siebie i innych. Jest bardzo wymagająca wobec siebie i innych, dążąc do doskonałości we wszystkim, co robi. Kontroluje szczegóły i ma tendencję do mikrozarządzania, chcąc mieć pełną kontrolę nad każdym aspektem życia lub projektu. Nieustanne dążenie do perfekcji może prowadzić do chronicznego stresu, niezadowolenia z siebie oraz trudności w relacjach z innymi, którzy mogą czuć się niespełnieni lub przeciążeni oczekiwaniami.
2. Paranoiczny Nadmierny Kontroler. Osoba w trybie paranoii i nadmiernego kontrolowania cechuje się stałym lękiem przed utratą kontroli lub możliwością zranienia przez innych. Wykazuje nadmierną podejrzliwość wobec innych ludzi, często interpretując neutralne działania jako zagrożenia lub spiski przeciwko sobie. Stosuje środki ostrożności w nadmiarze, np. ciągłe sprawdzanie czyjeś lojalności, monitorowanie działań innych osób lub utrzymywanie dystansu emocjonalnego w relacjach interpersonalnych. Taki tryb kontroli może prowadzić do izolacji społecznej i trudności w nawiązywaniu zaufania do innych, co pogłębia uczucie lęku i niepewności.

Oszust i manipulator

Osoba w tym trybie schamatu często wykorzystuje innych dla własnych korzyści, manipulując nimi lub kłamiąc. Może wykazywać brak empatii i uczciwości, a także skłonność do wykorzystywania innych dla własnych celów. Taki tryb może prowadzić do problemów w relacjach interpersonalnych oraz do utraty zaufania i szacunku innych osób. Często spotykany u osób z narcystycznym zaburzeniem osobowości.

Drapieżnik

Osoba w tym trybie schamatu ma skłonność do wykorzystywania innych ludzi w celu osiągnięcia własnych celów, nawet kosztem innych. Może wykazywać zachowania wykorzystujące, agresywne lub manipulacyjne, aby uzyskać przewagę lub kontrolę nad sytuacją. Takie zachowania mogą prowadzić do poczucia lęku i zagrożenia u innych osób oraz do utraty zaufania i szacunku w relacjach interpersonalnych. Osoba eliminuje niewygodne osoby „na zimno”, z bezwzględnością i wyrachowaniem. W przeciwieństwie do trybu Zastraszania i Ataku, w którym agresja pojawia się spontanicznie „na gorąco”.

Tryb Zastraszania i Ataku

Osoba w tym trybie schamatu często wykazuje agresywne zachowania wobec innych w celu obrony siebie i swojego ego. Może stosować zastraszanie, manipulację lub ataki werbalne lub fizyczne, aby uzyskać przewagę lub kontrolę nad sytuacją. Taki tryb może prowadzić do problemów w relacjach interpersonalnych oraz do poczucia lęku i zagrożenia u innych osób.

Dążenie do „Zdrowego dorosłego”

Terapia schematów, która została opracowana przez dr Jeffreya Younga, definiuje „zdrowego dorosłego” jako osobę, która osiągnęła pewne ważne cele rozwojowe i charakteryzuje się zdrowym funkcjonowaniem emocjonalnym oraz społecznym. Oto kilka kluczowych cech zdrowego dorosłego według terapii schematów:

• Samorealizacja: Zdrowy dorosły jest w stanie określić swoje cele życiowe i dążyć do ich osiągnięcia w sposób realistyczny i zrównoważony.
• Autonomiczność: Zdrowy dorosły posiada zdolność samodzielnego myślenia, podejmowania decyzji oraz podejmowania działań bez nadmiernego wpływu innych osób.
• Empatia: Zdrowy dorosły jest w stanie rozumieć i szanować uczucia oraz potrzeby własne i innych osób, a także wykazywać zdolność do współczucia i wspierania siebie i innych.
• Świadomość własnych emocji: Posiada umiejętność rozpoznawania, nazwania i regulacji swoich emocji, co pozwala mu/lub jej na odpowiednie reagowanie na różne sytuacje życiowe.
• Równowaga między autonomią a bliskością: Jest zdolny do nawiązywania i utrzymywania zdrowych, satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi, jednocześnie zachowując swoją autonomię i granice osobiste.
• Akceptowanie trudności jako elementu życia: Zdrowy dorosły potrafi radzić sobie ze stresem, frustracją i niepowodzeniami w sposób adaptacyjny, bez unikania lub zagłuszania ich za pomocą niezdrowych trybów obronnych.
• Akceptacja samego siebie: Posiada realistyczne i zrównoważone postrzeganie samego siebie, akceptując swoje mocne strony, słabości i ograniczenia.
• Otwartość na zmiany: Jest elastyczny i otwarty na nowe doświadczenia oraz zdolny do adaptacji w zmieniającym się środowisku.

W terapii schematów celem jest pomoc pacjentom w rozwijaniu tych cech i osiąganiu zdrowego funkcjonowania emocjonalnego oraz społecznego poprzez identyfikację schematów i zastępowanie niezdrowych trybów radzenia sobie postawą zdrowego dorosłego.

Podsumowanie

W artykule omówiliśmy różne tryby schamatu, które wpływają na nasze zachowania i interakcje z otoczeniem.

Wyróżniliśmy takie tryby jak Uległy Poddany, Odłączony Obrońca, Unikający Obrońca, Rozzłoszczony Obrońca, Odłączony Samoukoiciel, Samouwielbiciel, Poszukiwacz Uwagi, Nadmierny Kontroler, Oszust i Manipulator, Drapieżnik oraz Tryb Zastraszania i Ataku. Każdy z tych trybów ma swoje charakterystyczne cechy i wpływa na nasze relacje z innymi oraz na nasze samopoczucie. Osoby wykazujące te tryby mogą doświadczać różnych trudności w relacjach interpersonalnych, w radzeniu sobie ze stresem oraz w osiąganiu satysfakcji z życia. Ważne jest zrozumienie tych mechanizmów i ich wpływu na nasze życie, aby móc skutecznie zarządzać swoimi emocjami, relacjami i rozwojem osobistym.

Świadomość tych trybów może pomóc nam lepiej zrozumieć siebie i innych oraz znaleźć bardziej efektywne strategie radzenia sobie z trudnościami, które mogą się pojawić w naszym życiu.

Udostępniając (poniżej szybka opcja), “lajkując” pomagasz dotrzeć temu artykułowi do większej liczby osób. Jeśli możesz podziel się tym artykułem ze znajomymi.